Na pierwszym planie dłoń z sadzonką niezapominajki. Za nią widać uśmiechniętą kobietę.
Fot: Unsplash

Przyroda jest lekarstwem w każdej chorobie – Hipokrates #POKOLENIA 9

Przyroda leczy choroby psychiczne, pomaga w depresji, zaburzeniach otępiennych i lękowych, ułatwia rehabilitację po udarach, jest przydatna w zmaganiu się z uzależnieniami. Powiecie: nie każdy ma dostęp do ogrodu. Owszem, ale są przecież balkony!

Natura działa na wszystkie zmysły, a naukowcy udowodnili, że bakterie znajdujące się w glebie pobudzają wydzielanie serotoniny, czyli hormonu szczęścia. Ludzie fascynują się przyrodą od czasów faraonów, a terapeutyczny wpływ roślin na zdrowie wykorzystywali już egipscy lekarze. W Stanach Zjednoczonych pionierem hortiterapii był doktor Benjamin Rush, który leczył osoby chore umysłowo pracą w ogrodzie i w polu, a w 1817 r. przy klinice psychiatrycznej właśnie w USA został utworzony park z lasem i łąkami. Hortiterapię zaczęto na jeszcze szerszą skalę doceniać pod koniec XIX w., kiedy zauważono, że przynosi wymierne skutki w rehabilitacji osób z zespołem stresu pourazowego,
a w 1936 r. w Anglii została ona uznana za oficjalna metodę terapii dla fizycznie i psychicznie chorych. W połowie XX w. dziedzina ta stała się przedmiotem studiów i od tej pory stale wprowadzane są nowe metody zajęć terapeutycznych z pacjentami.

W Polsce hortiterapia jest wciąż jeszcze najmniej rozpowszechnioną metodą wspierającą proces rehabilitacyjny osób przewlekle chorych
(w tym z niepełnosprawnościami), ze schorzeniami psychiatrycznymi, zaburzeniami zachowania
i emocji. Szkoda, bo podkreśla się często stosunkowo niskie koszty i wymogi techniczne dla jej realizacji, a jej beneficjenci reagują na nią entuzjastycznie, gdyż obok zajęć związanych
z przyrodą mocno zacieśnia ona relacje społeczne i daje poczucie bycia potrzebnym. Realizowana jest najczęściej w formie ogrodów przyszpitalnych, terenów zielonych wokół hospicjów i domów opieki społecznej, zakładów opiekuńczych, penitencjarnych lub wychowawczych. Często jest działaniem skupionym wokół klubów seniora, uniwersytetów trzeciego wieku, realizowanym w przestrzeni publicznej ogrodów botanicznych, arboretów i gospodarstw agroturystycznych.

Hortiterapia jako dziedzina socjoogrodnictwa zwana jest także ogrodoterapią, ogrodolecznictwem, hortikuloterapią, terapią ogrodniczą, terapią zielenią. Bada współzależności pomiędzy ludźmi a ogrodnictwem i wykorzystuje je do tego, by poprawić kondycję człowieka, stymulując wszystkie pięć zmysłów. U osób mających problemy zdrowotne związane z psychiką, opóźnieniami rozwojowymi czy nałogami istnieje ogromna potrzeba stymulacji sensorycznej, do której obok dogoterapii wlicza się także hortiterapię. Może ona przybrać dwie formy – czynną lub bierną. Czynna terapia obejmuje prace ogrodowe, np. przygotowanie podłoża, sianie roślin, sadzenie, rozmnażanie, podlewanie i cięcie, pielenie i koszenie trawy. Do działań terapeutycznych należy także planowanie prac w ogrodzie i projektowanie ogrodów. Ważnym elementem w hortiterapii jest współpraca w grupie. Hortierapia bierna to doznania sensoryczne podczas przebywania w ogrodzie, pobudzanie zmysłów poprzez obserwowanie roślinności, chłonięcie aromatu ziół i kwiatów oraz wsłuchiwanie się w odprężające dźwięki.

Terapia ogrodnicza jest z powodzeniem stosowana u dzieci autystycznych, otyłych, mających trudności w szkole oraz z zaburzeniami koncentracji (ADD, czyli Attention Deficit Disorder) oraz z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej, z deficytem uwagi (ADHD, czyli Attention Deficit Hyperactivity Disorder). Jej efekty to m.in.: nauka samodzielności i dokładności; poprawa kondycji fizycznej, zwiększenie siły mięśni; poprawa koncentracji uwagi; większa koordynacja ruchowa i równowaga; zwiększanie pewności siebie i podnoszenie poczucia własnej wartości; umiejętność współpracy z innymi (praca w grupie); obniżenie poziomu stresu, napięcia i agresji; wzmocnienie percepcji psychoruchowej; podnoszenie umiejętności, kwalifikacji zawodowych, a także kompetencji społecznych.

W przypadku seniorów należy pamiętać, że – poza działaniem terapeutycznym w stosunku do osób chorych i z dysfunkcjami fizycznymi i psychicznymi – hortiterapia ma również działanie profilaktyczne. Poprzez bezpośrednie kontakty międzyludzkie działa włączająco oraz nie wymaga specjalnej sprawności fizycznej. Przy jej stosunkowo niskich kosztach powinna być stosowana przez samorządy
i instytucje pozarządowe. W Polsce realizuje ją m.in. Fundacja Łąka, której misją jest zastępowanie trawników łąkami kwietnymi. Takie łąki są koszone nie więcej niż dwa razy w roku, naturalnie wyglądają i dają kilogramy pożywnego nektaru dla zapylaczy, pomagając tym samym ratować pszczoły i walczyć z zanieczyszczeniem powietrza. W ramach zajęć hortiterapeutycznych Fundacja Łąka wspólnie z Fundacją Ashoka realizuje program angażujący bezrobotnych w zbieranie nasion.

Szczególną rolę przypisuje się hortiterapii jako niefarmakologicznej i niedrogiej formie terapii wśród osób z demencją czy z chorobą Alzheimera. Dlatego też trzeba zwrócić uwagę na szeroko rozumianą „zieloną opiekę” w starych i nowo projektowanych ośrodkach, domach opieki, mieszkaniach dla osób starszych, których nieodłączną częścią powinny być tereny zieleni. Według badań wśród ludzi z demencją po zajęciach z ogrodoterapii zaobserwowano m.in. poprawę kojarzenia, lepszą koncentrację, większą inicjatywę, sprawniejsze działanie, bezpieczniejszą aktywność ruchową, redukcję agresji, smutku, lęku, poprawę apetytu, zmniejszenie problemów ze snem, zadowolenie
i radość. Dodatkowo podkreśla się znaczenie personalizacji w podejściu do pacjenta, czyli znajomość życia danej osoby, jej historii i upodobań i tworzenie tzw. zielonych biografii, które ułatwiają pracę nad indywidualnym programem terapeutycznym danej osoby.

Lekarz leczy, natura uzdrawia - Hipokrates

Istotne w zajęciach z hortiterapii jest to, że nie muszą być one prowadzone w ogrodzie. Tę samą wartość terapeutyczną mają ćwiczenia w salach, podczas których używa się materiałów roślinnych do prac artystycznych i florystycznych. Podobną wartość ma także oglądanie filmów i zdjęć z czynności wykonywanych w ogrodzie.

W 2016 r. Instytut Hortiterapii, pod kierunkiem Zofii Wojciechowskiej, przeprowadził na zlecenie m.st. Warszawy innowacyjne szkolenie dla 30 terapeutów pracujących w 14 domach pomocy społecznej. Projekt AGE – działania na rzecz aktywnego i godnego starzenia się wWarszawie był dofinansowany ze środków Mechanizmu Finansowego EOG 2009–2014 i Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2009–2014.

Hortiterapia w Polsce rozwija się m.in. w Krakowie. Sesje terapii ogrodem są organizowane w Szpitalu Dziecięcym św. Ludwika we współpracy z Ogrodem Botanicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, Akademią Wychowania Fizycznego i Uniwersytetem Rolniczym w Krakowie. Z kolei w arboretum (obszar, na którym rosną krzewy i drzewa) w Bolestraszycach dostępny jest ogród przystosowany dla osób niepełnosprawnych.

Zajęcia z hortiterapii dla zainteresowanych, a także zawodowe dla terapeutów zajęciowych pedagogów, fizjoterapeutów, psychoterapeutów, pracowników placówek: psychiatrycznych, geriatrycznych, hospicjów, opiekunów osób starszych i z niepełnosprawnością ruchową i/lub intelektualną oraz zajmujących się resocjalizacją, prowadzi również Instytut Zdrowia i Hortiterapii we współpracy z Instytutem Edukacji Terapeutycznej (www.zielonypromień.btx.pl).

Marzena Michałek