Systemowe narzędzia ochrony seniorów przed przemocą
Osoby starsze, które doświadczają przemocy, nie chcą mówić o swojej krzywdzie. Dlatego tak trudne jest zbadanie, jak dużego odsetka tej grupy dotyczy problem. Fundacja Projekt Starsi od lat zajmuje się wspieraniem osób starszych i ich otoczenia we wszystkich aspektach życia, inicjuje zmiany systemowe i promuje pozytywne postawy wobec seniorów. Od lat propaguje też badania mające wesprzeć systemową ochronę osób starszych przed przemocą. I właśnie temu ostatniemu zagadnieniu poświęcona była konferencja, która odbyła się 23 stycznia w Domu Towarowym Braci Jabłkowskich w Warszawie.
Na zaproszenie Magdaleny Rutkiewicz, prezeski fundacji, w konferencji wzięli udział znakomici specjaliści, którzy w wieloaspektowy i syntetyczny sposób przedstawili problem przemocy wobec seniorów. Wśród panelistów znaleźli się: Maja Kuźmicz, psycholożka z Ogólnopolskiego Pogotowania dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”, Agnieszka Skoczylas, geriatra, Marcin Jóźko, socjolog i konsultant z „Lokalnych Badań Społecznych”, oraz prof. Olga Sitarz, mediatorka i karnistka z Uniwersytetu Śląskiego.
Różne oblicza przemocy
Podobnie jak w innych grupach wiekowych i społecznych, tak i osoby starsze mogą doświadczać różnych aspektów przemocy. Jednak o ile przemoc wobec dzieci czy kobiet jest penalizowana, ta stosowana wobec osób starszych wciąż nie doczekała się jasnych wytycznych postępowania z jej sprawcami. Najczęstsze formy przemocy wobec seniorów to:
- przemoc psychiczna – wyzwiska, krzyki, groźby, szantaż, wyśmiewanie z powodu niesprawności, pozbawianie kontroli nad własnym życiem, izolacja od bliskich,
- przemoc ekonomiczna – odbieranie emerytury, wymuszanie zmian w testamencie, skłanianie do darowizn, obciążanie kredytami, pożyczkami czy zawyżonymi kosztami, niewłaściwe używanie zasobów osoby starszej,
- zaniedbanie – brak odpowiedniej opieki: leków, ubrań, środków higieny osobistej, jedzenia; porzucenie w szpitalu i instytucjach opieki,
- przemoc fizyczna – bicie, szarpanie, szturchanie, popychanie, karmienie przy użyciu siły, krępowanie ruchów.
Przemoc karmi się milczeniem. Nie bądź obojętny: widzisz przemoc – działaj!
Kim jest senior doświadczający przemocy?
Na to pytanie próbowała odpowiedzieć Maja Kuźmicz. Zaznaczyła, że przemocy może doświadczyć każda osoba starsza, a większą podatność na sytuacje przemocowe implikuje kontekst środowiska, w którym przebywa. Według danych, które przedstawiła prelegentka, we własnej rodzinie przemocy doświadcza średnio ok. 17 proc. respondentów; poza rodziną – ok 41 proc. (PAN, 2015). Ok. 63-75 proc. osób, będących świadkami przemocy zarówno w rodzinie, jak i poza nią, nie podejmowało żadnych działań interwencyjnych, by jej zapobiec, znajdując uzasadnienie dla stosowania przemocy fizycznej „dla dobra osoby starszej”. Dotarcie do seniorów dotkniętych przemocą nie jest łatwe z wielu powodów. Jednym z najważniejszych jest fakt, że taka osoba najczęściej jest zależna od człowieka stosującego przemoc. Wśród innych ważnych czynników badacze wymieniają:
- bariery psychologiczne: poczucie winy, wstyd, bezradność, bezsilność, fałszywe przekonania,
- izolację, zastraszenie,
- długotrwałą relację, współuzależnienie,
- zmienność w decyzjach, lęk przed samotnością.
Pozostałe czynniki to m.in.: występowanie nadużyć we wcześniejszych latach historii rodziny, wzajemna zależność członków rodziny, dzielenie wspólnego mieszkania lub domu, fizyczne i/lub psychiczne obciążenie opiekuna, izolacja społeczna często polegająca na utracie wspomagającej sieci społecznej lub braku kontroli społecznej, uzależnienia i choroby (w tym psychiczne), złe warunki socjoekonomiczne oraz ukryta motywacja opieki podejmowanej przez rodzinę czy konieczność podporządkowania planów życiowych opiekuna do sytuacji osoby starszej.
Wpływ przemocy na zdrowie fizyczne i psychiczne seniorów
Objawy przemocy są w tej grupie społecznej nietypowe. Seniorzy chorują często „do środka”, somatyzują objawy przemocy, która wielokrotnie kończy się wielochorobowością. Zdrowi, sprawni i samodzielni starsi ludzie, pod wpływem przemocy, stają się niesamodzielni, zależni od opieki, podatni na kolejne schorzenia, z postępującymi chorobami demencyjnymi. Bezpośrednimi konsekwencjami stosowania jakiejkolwiek formy przemocy wobec osób starszych, udowodnionymi w badaniach, są:
- zwiększona śmiertelność,
- gorszy ogólny stan zdrowia,
- przewlekły ból,
- zaburzenia snu,
- zespół metaboliczny,
- wysoki poziom stresu,
- lęk i reakcje lękowe,
- myśli samobójcze,
- próby samobójcze.
Jak chronić seniorów przed przemocą?
Obecne istniejące w Polce narzędzia i procedury nie pozwalają rzetelnie rozpoznać przemocy w rodzinie wobec osób starszych. Formularz oceny ryzyka przemocy wobec starszych, wraz z procedurą postępowania, powstał w ramach 2-letniego projektu badawczego realizowanego przez Fundację Projekt Starsi w partnerstwie z: firmą badawczą Lokalne Badania Społeczne, Narodowym Instytutem Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji, Centrum Medyczno-Diagnostycznym i NZOZ w Łodzi. Został przetestowany na grupie 300 osób starszych w dwóch placówkach POZ oraz na oddziale szpitalnym. Wyniki badań zostały zaprezentowane przez Marcina Jóźkę, socjologa, autora wielu raportów badawczych i analiz. Dotyczyły one polskiej wersji jednego z najbardziej popularnych arkuszy kanadyjskich: The Elder Abuse Suspicion Index© (EASI), oraz autorskiego Formularza Oceny Ryzyka Przemocy (FORP), stworzonego na podstawie wielu innych funkcjonujących w świecie arkuszy (ok. 40), dostosowanego do polskich warunków. Obydwa arkusze są przeznaczone dla lekarzy i właśnie z nimi były testowane, choć mogą być wykorzystywane również w instytucjach pomocy społecznej. W opiniach lekarzy obydwa narzędzia były postrzegane jako wzajemnie komplementarne: FORP został uznany za narzędzie bardziej elastyczne, pozostawiające przestrzeń do analizy sygnałów niewerbalnych, natomiast EASI oceniono jako narzędzie mniej czułe i konkretne. Optymalne jest zastosowane obu narzędzi (najpierw wstępne badanie EASI, potem – bardziej szczegółowa diagnostyka FORP).
Masz do czynienia z przemocą? Oto niezbędne kontakty:
- Fundacja Projekt Starsi – tel. 537 375 505, fundacja@projektstarsi.pl
- Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” – tel. 22 824 25 01 (pon.-pt.: 8.00-20.00)
- Telefon dla osób w kryzysie: 116 123 (czynny całą dobę)
- Ośrodki pomocy społecznej
- Ośrodki interwencji kryzysowej
- Ośrodki pomocy osobom pokrzywdzonym przestępstwem
- Policja – tel. 997 lub 112 (w sytuacji zagrożenia)
- Telefon Zaufania dla Osób Starszych – tel. 22 635 09 54 (pon., śr. i czw.: 17.00-20.00)
Porozmawiaj z kimś, komu ufasz!
Postulowane zmiany prawne
Dr hab. Olga Sitarz wskazała kilkanaście luk w polskim prawie, które – w kontekście przemocy wobec osób starszych – wymagają uporządkowania na wielu płaszczyznach. Wymieniła m.in.: brak spisanego katalogu form przemocy, jej definicji, ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, problemy związane ze stosowaniem przepisów prawno-karnych wobec sprawców, brak jednoznacznie określonego modelu pieczy nad osobami niesamodzielnymi ze względu na wiek (na kim spoczywa: rodzinie, państwu czy samych seniorach). Postulaty zmian dotyczą przede wszystkim:
- wypracowania fundamentalnych zasad obowiązku opieki wobec osób starszych,
- nowelizacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego,
- znowelizowania ustawy o przeciwdziałaniu przemocy poprzez uwzględnienie sytuacji seniora jako osoby doznającej przemocy (lub będącej jej sprawcą),
- dokonania zmian w prawie karnym,
wprowadzenia funkcji asystenta seniora, który będzie wspierał go w przypadku nieporadności. Asystent powinien znać podstawowe regulacje prawne wiążące się z uprawnieniami seniora i mieć możliwość prawnej reprezentacji go przy załatwianiu podstawowych spraw urzędowych.