Wielolekowość u osób starszych (polipragmazja)
W krajach rozwiniętych ludzie coraz częściej dożywają zaawansowanych lat. I to jest dobra wiadomość. Niestety, wiąże się to ze wzrostem liczby pacjentów w podeszłym wieku, stosujących sporo różnych leków naraz. Wraz z upływem lat pojawia się bowiem coraz więcej chorób, a to prowadzi do wystąpienia u pacjentów zjawiskawielochorobowości oraz wielolekowości.
W okresie pandemii COVID-19 znacząco wzrosły obawy o zdrowie, i to nie tylko w naszym kraju. Zjawisko to zaobserwowano w wielu miejscach na świecie. Pacjenci zaczęli masowo sięgać po farmaceutyki bez konsultacji z lekarzem. To nasiliło zjawisko polipragmazji we wszystkich grupach wiekowych. Szczególnie niebezpieczne jest to w przypadku osób starszych (powyżej 65. roku życia), ponieważ podeszły wiek wiąże się z występowaniem chorób współwystępujących, a to z kolei czynnik zwiększający liczbę stosowanych lekarstw. Do tego dochodzą zmiany fizjologiczne zachodzące w procesie starzenia, które mają wpływ na skuteczność medykamentów – na ich wchłanianie, dystrybucję, metabolizm i wydalanie. Bardzo istotne są także zmiany w farmakodynamice podawanego leku: w podeszłym wieku może się bowiem zmienić odpowiedź farmakologiczna organizmu, czyli czas trwania i wielkość obserwowanej odpowiedzi na dane stężenie substancji czynnej.
Istotnym problemem jest również powszechna dostępność suplementów diety, ziół i leków dostępnych bez recepty (leki OTC), których zażywanie bez konsultacji z lekarzem lub farmaceutą prowadzi do zjawiska samoleczenia. Zdarza się także, że pacjent nie zawsze stosuje się do zaleceń specjalisty. Wszystkie te czynniki zwiększają ryzyko wystąpienia działań niepożądanych oraz wzajemnego oddziaływania pomiędzy lekami, co może prowadzić do pogorszenia stanu zdrowia, a nawet zagrożenia życia. Zjawisko wielolekowości stanowi zatem poważny problem medycyny geriatrycznej, i nie tylko.
Czym jest wielolekowość?
Kiedy mamy do czynienia z wielolekowością? Definicja określa ją jako zażywanie przez pacjenta pięciu lub więcej leków w tym samym czasie. Polipragmazja może być także celowym zabiegiem terapeutycznym, mającym na celu wykorzystanie działania farmakologicznego różnych leków w celu spotęgowania ich efektów. Wielolekowość wiąże się jednak z występowaniem licznych powikłań, dlatego przy doborze kuracji zawsze należy ocenić bilans oczekiwanych korzyści oraz przewidywanego ryzyka. Zgodnie z raportem NFZ zjawisko wielolekowości w Polsce dotyczy aż 1/3 populacji osób po 65. roku życia. W tej grupie pacjentów wysoce prawdopodobne jest wystąpienie działań niepożądanych spowodowanych nadmiernym stosowaniem leków.
Jakie są najczęściej obserwowane skutki uboczne wielolekowości?
U osób starszych bardzo częstą niepożądaną konsekwencją farmakoterapii są upadki. Każdego roku upada ok. 30 proc. osób w podeszłym wieku, a konsekwencje często są bardzo poważne. Badania wykazały, że ryzyko upadków wzrasta wraz z liczbą przyjmowanych leków, a także – co oczywiste – jest zależne od rodzaju zastosowanego medykamentu. Dotyczy to szczególnie pacjentów leczonych lekami obniżającymi ciśnienie tętnicze. Na liście preparatów zwiększających ryzyko upadków są także: opioidy, leki antypsychotyczne, przeciwlękowe, uspokajające oraz antydepresyjne.
Jednym z istotnych problemów w populacji geriatrycznej są też zaburzenia funkcji poznawczych, do których należą otępienie oraz majaczenie.
Zaobserwowano zależność między przyjmowaniem większej liczby leków a pogorszeniem funkcji poznawczych. Jest ona tym silniejsza, im dłuższe jest zjawisko wielolekowości.
Duża liczba medykamentów zażywanych przez starszych pacjentów budzi również obawy ze względu na możliwość spotęgowania się objawów nietrzymania moczu. Obserwacja pacjentów z tą dolegliwością wskazuje, że polipragmazja jest jednym z czynników znacząco wpływających na nasilenie się tej choroby.
Czym grozi przyjmowanie leków niekontrolowane przez lekarza?
Najbardziej szkodliwe okazuje się zażywanie wielu leków, które wchodzą ze sobą w interakcję, tzn. wzajemnie oddziałują na siebie, czego efektem jest działanie na organizm inne niż pierwotnie pożądane:
- nasilenie lub osłabienie funkcji leków,
- skrócenie lub wydłużenie czasu ich działania,
- pojawienie się zupełnie nowego działania (w tym toksycznego).
W tym ostatnim przypadku mogą pojawić się groźne dla życia objawy niepożądane pod postacią: zaburzeń rytmu serca, przełomu nadciśnieniowego, krwotoków, uszkodzenia wątroby, nerek czy szpiku kostnego.
Interakcje leków z suplementami
Przypomnijmy, czym różni się lek od suplementu. Lek to produkt leczniczy – substancja lub mieszanina substancji, która ma właściwości zapobiegania i/lub leczenia chorób. Jest dopuszczony do zastosowania w farmakoterapii po przeprowadzeniu bardzo żmudnych, restrykcyjnych badań klinicznych.
Suplement diety to z kolei środek spożywczy, zawierający skoncentrowane ilości witamin, składników mineralnych lub innych substancji wykazujących efekt odżywczy bądź inny fizjologiczny. Suplementy diety nie są lekami – nie przechodzą badań klinicznych. Mają uzupełniać niedobory różnych substancji w naszym organizmie, a nie leczyć. Nieskonsultowane ze specjalistą przyjmowanie suplementów diety razem z lekami może:
- ograniczyć wchłanianie leku,
- przyspieszyć wydalanie leku z organizmu,
- wywołać powikłania metaboliczne.
Interakcje leków z ziołami
Przyjmowane zioła i preparaty roślinne mogą silne wpływać na zwiększenie lub osłabienie wchłaniania wybranych leków, dlatego tak ważne jest przeanalizowanie ich wpływu na nasz organizm i dobranie ich w taki sposób, żeby pomagały, a nie szkodziły. Konieczne jest zasięgnięcie opinii lekarza, czy można je stosować łącznie z przepisanymi lekami.
Eksperci ostrzegają – starzenie się społeczeństwa i równoczesne wydłużanie się życia sprawiają, że polipragmazja pozostająca poza nadzorem lekarza stanie się zjawiskiem coraz powszechniejszym i niebezpiecznym.
Wiele osób nie jest świadomych zagrożenia, jakie niesie ze sobą wielolekowość. A jest ono tym większe, że często o zakupie danego medykamentu decyduje reklama czy porada osoby nam bliskiej, która nie ma specjalistycznej wiedzy. Pamiętajmy, że każdy z nas ma indywidualne potrzeby zdrowotne.
Jak ograniczyć ryzyko skutków ubocznych w trakcie przyjmowania wielu leków naraz?
- Zawsze miej przy sobie aktualny spis leków wraz z dawkami. Powinny znajdować się w nim wszystkie preparaty, łącznie z suplementami diety i lekami kupowanymi bez recepty.
- Kiedy idziesz do lekarza (każdego), pokaż mu aktualny spis przyjmowanych leków.
- Każdorazowo informuj lekarza prowadzącego o innych wizytach i o wynikających z nich zaleceniach. Powiadom też lekarzy wszystkich specjalności o tym, że leczysz się przewlekle.
- Nie zażywaj leków polecanych przez sąsiada czy rodzinę bez konsultacji z lekarzem. To, co im pomogło, Tobie może zaszkodzić. Dobrym przykładem są leki przeciwbólowe i przeciwprzeziębieniowe o różnych nazwach handlowych i podobnym składzie, których łączne stosowanie może doprowadzić do ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.
- Przyjmowanie licznych leków bywa konieczne. Czasem ratuje życie. Warto mieć jednak świadomość, że może też wywołać trudne do przewidzenia powikłania. Dlatego tak ważne są zarówno dokładny wywiad lekarski i edukacja pacjenta w zakresie sposobu przyjmowania zaleconych leków, jak i stosowanie odpowiedniej diety i modyfikacja stylu życia. Warto też udać się do dietetyka, który oceni zażywane przez nas lekarstwa pod kątem możliwych interakcji z żywnością.